อานนฺทอจฺฉริยธมฺมวณฺณนา

[207] วิหารนฺติ อิธ มณฺฑลมาโล วิหาโรติ อธิปฺเปโต, ตํ ปวิสิตฺวาฯ กปิสีสนฺติ ทฺวารพาหโกฏิยํ ฐิตํ อคฺคฬรุกฺขํฯ โรทมาโน อฏฺฐาสีติ โส กิรายสฺมา จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถารา มม สํเวคชนกํ วสนฏฺฐานํ กถิตํ, เจติยจาริกาย สาตฺถกภาโว กถิโต, มาตุคาเม ปฏิปชฺชิตพฺพปญฺโห วิสฺสชฺชิโต, อตฺตโน สรีเร ปฏิปตฺติ อกฺขาตา, จตฺตาโร ถูปารหา กถิตา, ธุวํ อชฺช ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ, ตสฺเสวํ จินฺตยโต พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ภควโต สนฺติเก โรทนํ นาม อผาสุกํ, เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โสกํ ตนุกํ กริสฺสามี’’ติ, โส ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โรทมาโน อฏฺฐาสี’’ติฯ

อหญฺจ วตมฺหีติ อหญฺจ วต อมฺหิ, อหํ วตมฺหีติปิ ปาโฐฯ โย มม อนุกมฺปโกติ โย มํ อนุกมฺปติ อนุสาสติ, สฺเว ทานิ ปฏฺฐาย กสฺส มุขโธวนํ ทสฺสามิ, กสฺส ปาเท โธวิสฺสามิ, กสฺส เสนาสนํ ปฏิชคฺคิสฺสามิ, กสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริสฺสามีติ พหุํ วิลปิฯ อามนฺเตสีติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนฺตเร เถรํ อทิสฺวา อามนฺเตสิฯ

เมตฺเตน กายกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวนทานาทิกายกมฺเมนฯ หิเตนาติ หิตวุทฺธิยา กเตนฯ สุเขนาติ สุขโสมนสฺเสเนว กเตน, น ทุกฺขินา ทุมฺมเนน หุตฺวาติ อตฺโถฯ อทฺวเยนาติ ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา อกเตนฯ ยถา หิ เอโก สมฺมุขาว กโรติ น ปรมฺมุขา, เอโก ปรมฺมุขาว กโรติ น สมฺมุขา เอวํ วิภาคํ อกตฺวา กเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปมาเณนาติ ปมาณวิรหิเตนฯ จกฺกวาฬมฺปิ หิ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคมฺปิ อตินีจํ, ตยา กตํ กายกมฺมเมว พหุนฺติ ทสฺเสติฯ

เมตฺเตน วจีกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวนกาลาโรจนาทินา วจีกมฺเมนฯ อปิ จ โอวาทํ สุตฺวา – ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ วจนมฺปิ เมตฺตํ วจีกมฺมเมวฯ เมตฺเตน มโนกมฺเมนาติ กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา วิวิตฺตาสเน นิสีทิตฺวา – ‘‘สตฺถา อโรโค โหตุ, อพฺยาปชฺโช สุขี’’ติ เอวํ ปวตฺติเตน มโนกมฺเมนฯ กตปุญฺโญสีติ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโนสีติ ทสฺเสติฯ กตปุญฺโญสีติ จ เอตฺตาวตา วิสฺสตฺโถ มา ปมาทมาปชฺชิ, อถ โข ปธานมนุยุญฺชฯ เอวญฺหิ อนุยุตฺโต ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว, ธมฺมสงฺคีติกาเล อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสสิฯ น หิ มาทิสสฺส กตปาริจริยา นิปฺผลา นาม โหตีติ ทสฺเสติฯ

[208] เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาปถวิํ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬคิริํ โอสาเรนฺโต วิย สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย อายสฺมโต อานนฺทสฺส คุณกถํ อารภนฺโต อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ

ตตฺถ ‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, เอตรหี’’ติ กสฺมา น วุตฺตํ? อญฺญสฺส พุทฺธสฺส นตฺถิตายฯ เอเตเนว เจตํ เวทิตพฺพํ – ‘‘ยถา จกฺกวาฬนฺตเรปิ อญฺโญ พุทฺโธ นตฺถี’’ติฯ ปณฺฑิโตติ พฺยตฺโตฯ เมธาวีติ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ กุสโลฯ

[209] ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนายาติ เย ภควนฺตํ ปสฺสิตุกามา เถรํ อุปสงฺกมนฺติ, เย จ ‘‘อายสฺมา กิรานนฺโท สมนฺตปาสาทิโก อภิรูโป ทสฺสนีโย พหุสฺสุโต สงฺฆโสภโน’’ติ เถรสฺส คุเณ สุตฺวา อาคจฺฉนฺติ, เต สนฺธาย ‘‘ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อตฺตมนาติ สวเนน โน ทสฺสนํ สเมตีติ สกมนา ตุฏฺฐจิตฺตาฯ ธมฺมนฺติ ‘‘กจฺจิ, อาวุโส, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โยนิโส มนสิกาเรน กมฺมํ กโรถ, อาจริยุปชฺฌาเย วตฺตํ ปูเรถา’’ติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารธมฺมํฯ ตตฺถ ภิกฺขุนีสุ – ‘‘กจฺจิ, ภคินิโย, อฏฺฐ ครุธมฺเม สมาทาย วตฺตถา’’ติ อิทมฺปิ นานากรณํ โหติฯ อุปาสเกสุ อาคเตสุ ‘‘อุปาสก, น เต กจฺจิ สีสํ วา องฺคํ วา รุชฺชติ, อโรคา เต ปุตฺตภาตโร’’ติ น เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ เอวํ ปน กโรติ – ‘‘กถํ อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขถ, มาสสฺส อฏฺฐ อุโปสเถ กโรถ, มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐานวตฺตํ ปูเรถ, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ ปฏิชคฺคถา’’ติฯ อุปาสิกาสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อานนฺทตฺเถรสฺส จกฺกวตฺตินา สทฺธิํ อุปมํ กโรนฺโต จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขตฺติยาติ อภิสิตฺตา จ อนภิสิตฺตา จ ขตฺติยชาติกาฯ เต กิร – ‘‘ราชา จกฺกวตฺตี นาม อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อากาเสน วิจรนฺโต รชฺชํ อนุสาสติ ธมฺมิโก ธมฺมราชา’’ติ ตสฺส คุณกถํ สุตฺวา ‘‘สวเนน ทสฺสนมฺปิ สม’’นฺติ อตฺตมนา โหนฺติฯ ภาสตีติ กเถนฺโต – ‘‘กถํ, ตาตา, ราชธมฺมํ ปูเรถ, ปเวณิํ รกฺขถา’’ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ พฺราหฺมเณสุ ปน – ‘‘กถํ อาจริยา มนฺเต วาเจถ, กถํ อนฺเตวาสิกา มนฺเต คณฺหนฺติ, ทกฺขิณํ วา วตฺถานิ วา กปิลํ วา อลตฺถา’’ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ

คหปตีสุ – ‘‘กถํ ตาตา, น โว ราชกุลโต ทณฺเฑน วา พลินา วา ปีฬา อตฺถิ, สมฺมา เทโว ธารํ อนุปเวจฺฉติ, สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ สมเณสุ – ‘‘กถํ, ภนฺเต, ปพฺพชิตปริกฺขารา สุลภา, สมณธมฺเม น ปมชฺชถา’’ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ

มหาสุทสฺสนสุตฺตเทสนาวณฺณนา

[210] ขุทฺทกนครเกติ นครปติรูปเก สมฺพาเธ ขุทฺทกนครเกฯ อุชฺชงฺคลนครเกติ วิสมนครเกฯ สาขานครเกติ ยถา รุกฺขานํ สาขา นาม ขุทฺทกา โหนฺติ, เอวเมว อญฺเญสํ มหานครานํ สาขาสทิเส ขุทฺทกนครเกฯ ขตฺติยมหาสาลาติ ขตฺติยมหาสารปฺปตฺตา มหาขตฺติยาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

เตสุ ขตฺติยมหาสาลา นาม เยสํ โกฏิสตมฺปิ โกฏิสหสฺสมฺปิ ธนํ นิขณิตฺวา ฐปิตํ, ทิวสปริพฺพโย เอกํ กหาปณสกฏํ นิคจฺฉติ, สายํ ทฺเว ปวิสนฺติฯ พฺราหฺมณมหาสาลา นาม เยสํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย เอโก กหาปณกุมฺโภ นิคจฺฉติ, สายํ เอกสกฏํ ปวิสติฯ คหปติมหาสาลา นาม เยสํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย ปญฺจ กหาปณมฺพณานิ นิคจฺฉนฺติ, สายํ กุมฺโภ ปวิสติฯ

มา เหวํ, อานนฺท, อวจาติ อานนฺท, มา เอวํ อวจ, น อิมํ ‘‘ขุทฺทกนคร’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ อหญฺหิ อิมสฺเสว นครสฺส สมฺปตฺติํ กเถตุํ – ‘‘อเนกวารํ ติฏฺฐํ นิสีทํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน, มหนฺเตน ปรกฺกเมน อิธาคโต’’ติ วตฺวา ภูตปุพฺพนฺติอาทิมาหฯ สุภิกฺขาติ ขชฺชโภชฺชสมฺปนฺนาฯ หตฺถิสทฺเทนาติ เอกสฺมิํ หตฺถิมฺหิ สทฺทํ กโรนฺเต จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ สทฺทํ กโรนฺติ, อิติ หตฺถิสทฺเทน อวิวิตฺตา, โหติ, ตถา อสฺสสทฺเทนฯ ปุญฺญวนฺโต ปเนตฺถ สตฺตา จตุสินฺธวยุตฺเตหิ รเถหิ อญฺญมญฺญํ อนุพนฺธมานา อนฺตรวีถีสุ วิจรนฺติ, อิติ รถสทฺเทน อวิวิตฺตา โหติฯ นิจฺจํ ปโยชิตาเนว ปเนตฺถ เภริอาทีนิ ตูริยานิ, อิติ เภริสทฺทาทีหิปิ อวิวิตฺตา โหติฯ ตตฺถ สมฺมสทฺโทติ กํสตาฬสทฺโทฯ ปาณิตาฬสทฺโทติ ปาณินา จตุรสฺสอมฺพณตาฬสทฺโทฯ กุฏเภริสทฺโทติปิ วทนฺติฯ